Beschermd erfgoed: het blauw-witte schildje in Nederland

Inhoud

Inleiding

Op 14 mei 1954 werd in Den Haag een belangrijk verdrag gesloten: het Verdrag inzake de bescherming van culturele goederen in het geval van een gewapend conflict. Dit UNESCO-verdrag heeft één doel: cultureel erfgoed beschermen in tijden van oorlog. Denk aan monumenten, musea en andere plekken met historische waarde.

Een belangrijk symbool uit dit verdrag is het blauw-witte schildje. Dit herkenningsteken geeft aan dat een gebouw cultureel erfgoed is en bescherming verdient. Ook in Nederland zijn rijksmonumenten voorzien van zo'n schildje. Veel mensen herkennen het niet of weten niet waar het voor staat.

Wat u in deze data story vindt

• Welke rijksmonumenten een blauw-wit schildje hebben
• Waar deze monumenten staan
• Wat hun functie is en welke beschermde status ze hebben

We koppelen gegevens over locaties, gebruik en wetgeving aan het internationale verdrag. Zo ziet u hoe het blauw-witte schildje past binnen het erfgoedbeleid van Nederland.

Geschiedenis van het blauw-witte schildje

Tijdens de Tweede Wereldoorlog raakte veel erfgoed beschadigd of verloren. Deze ervaring leidde tot het Haags Verdrag van 1954. Dat verdrag verplicht landen om cultureel erfgoed te beschermen tijdens gewapende conflicten.

Het blauw-witte schildje is het officiële herkenningsteken van dit verdrag. Het geeft aan dat een gebouw of collectie internationale bescherming geniet. In Nederland zijn zo’n 4500 locaties voorzien van dit teken.

Op onze kennisbank vindt u een uitgebreidere toelichting op het Haags Verdrag 1954 en de blauw-witte schildjes.

Wat regelt het verdrag?

Het verdrag verplicht landen om erfgoed te beschermen, tenzij er sprake is van militaire noodzaak. Dat kan bijvoorbeeld door gebouwen te markeren met het blauw-witte schildje, door evacuatie van voorwerpen of door speciale militaire instructies.

Ook wil het verdrag voorkomen dat cultuurgoederen uit bezette gebieden worden uitgevoerd. Als dat toch gebeurt, moeten landen deze goederen teruggeven aan het land van herkomst zodra dat veilig kan.

Hoe zit het in Nederland?

Nederland heeft het verdrag ondertekend. Er zijn wereldwijd 133 landen aangesloten bij het verdrag.

De blauw-witte schildjes

Het aanbrengen van blauw-witte schildjes op gevels van een selectie van rijksmonumenten, archieven en musea is een analoog systeem dat in Nederland werd ingevoerd naar aanleiding van het Haags Verdrag.

Het doel van deze schildjes is om tijdens gewapende conflicten zichtbaar te maken dat een gebouw, cultuurgoed of collectie beschermd is. Vooral in de jaren zestig en zeventig zijn op grote schaal blauw-witte schildjes geplaatst op erfgoedlocaties in Nederland.

Niet elk rijksmonument heeft een schildje

Veel mensen denken dat elk rijksmonument automatisch een blauw-wit schildje heeft. Dat klopt niet. Het schildje is bedoeld voor gebouwen of locaties die in oorlogstijd bijzondere bescherming verdienen. Dat kunnen monumenten zijn, maar ook moderne gebouwen zoals archieven of musea met waardevolle collecties.

U kunt als eigenaar van een rijksmonument geen blauw-wit schildje aanvragen. De toekenning gebeurde vroeger centraal, maar de registratie is inmiddels gestopt. Alleen de toen geselecteerde gebouwen mogen het schildje dragen.

Registratie gestopt

In een brief aan de Tweede Kamer op 13 september 2021 liet de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap weten dat de registratie van blauw-witte schildjes in het Rijksmonumentenregister niet langer actief wordt bijgehouden.

Wat betekent dit?

• Er komen geen nieuwe gebouwen of collecties meer bij op de lijst.
• Er vindt geen controle plaats op bestaande schildjes of op het gebruik ervan.
• Heeft u een gebouw met een blauw-wit schildje? Dan mag dat blijven hangen.
• De beschermde status van het gebouw verandert niet.
• Nederland blijft voldoen aan het Haags Verdrag.

Methodeverantwoording

Voor deze data story zijn rijksmonumenten geselecteerd met behulp van linked open data. De basis is de dataset Cultureel Erfgoed Objecten (CHO) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), gepubliceerd via de TriplyDB-omgeving.

Gebruikte datasets

• RCE CHO – Cultureel Erfgoed Objecten
• Graphs: instanties-rce, punten en owms
• OWMS-thesauri voor de naamgeving van gemeenten en provincies

Hoe is de selectie gemaakt?

• Alleen objecten met internationaalKenteken = true zijn meegenomen (dus mét blauw-wit schildje)
• Functies zijn opgeschoond: tussen haakjes geplaatste aanvullingen zoals (M1) zijn verwijderd
• Gegevens zoals adres, bouwstijl en datering zijn toegevoegd als ze beschikbaar waren
• Per provincie en per functie zijn aantallen berekend met GROUP BY en COUNT(DISTINCT)
• De kaart is gebaseerd op puntdata (geometrie) uit de dataset

Wat zijn de beperkingen?

• De registratie van internationaalKenteken is handmatig en mogelijk onvolledig of niet consequent toegepast
• Dat alle rijksmonumenten met een blauw-wit schildje in de data als zodanig gemarkeerd zijn, kan niet met 100% gegarandeerd worden.
• Functies zijn historisch ingevoerd en kunnen per periode of beheerder verschillen
• Bij sommige objecten ontbreken gegevens over bouwjaar of bouwstijl; die zijn dan niet zichtbaar in de visualisaties
• Bij functies en stijlen is geen gebruik gemaakt van hiërarchische groepering binnen de thesauri

Literatuur

1. Comité International de la Croix Bleue. (1954). Verdrag van Den Haag inzake de bescherming van culturele goederen in geval van een gewapend conflict. UNESCO.
2. Haags Verdrag 1954 en de blauw-witte schildjes
3. Verdrag inzake de bescherming van culturele goederen in geval van een gewapend conflict, 's-Gravenhage, 14-05-1954
4. De brief van de minister aan de Tweede Kamer
5. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. (2020). Een wapen in vredestijd: De uitvoering van het Unesco Haags Verdrag en het gebruik van het blauw witte schildje. UNESCO Nederland. https://www.unesco.nl/sites/default/files/2020-06/Unesco%20Adviesrapport%20-%20Een%20wapen%20in%20vredestijd%20-%20Def.pdf
6. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. (z.j.). Monumentenschildje - Cultureelerfgoed.nl. https://www.cultureelerfgoed.nl/onderwerpen/internationaal/verdragen
7. Jaarboek Monumentenzorg. (1990). Het monumentenschildje: symbool met internationale betekenis. DBNL. https://www.dbnl.org/tekst/_jaa030199001_01/_jaa030199001_01_0006.php
8. Tantaluskwellingen. (2016). Monumenten-schildjes: het onbekende symbool. https://www.tantaluskwellingen.nl/2016/06/14/monumenten-schildjes/
9. Wikipedia. (z.j.). Monumentenschildje. http://nl.wikipedia.org/wiki/Monumentenschildje