Eindig erfgoed: afgevoerde rijksmonumenten, wanneer bescherming stopt

Inleiding

In deze data story ontdekt u hoe, waar en waarom rijksmonumenten uit het register verdwijnen. de gegevens laten zien welke objecten de status "afgevoerd" hebben gekregen, hoe dat zich over Nederland verspreidt en welke functies daarbij het meest voorkomen. met kaarten, tabellen en grafieken krijgt u een helder beeld van de omvang en aard van deze afvoeringen.

Afvoeren van rijksmonumenten

Afvoeren van rijksmonumenten klinkt misschien alsof het overbodige gebouwen betreft die simpelweg hun charme verloren hebben. Maar niets is minder waar. Dit proces gaat over het zorgvuldig afwegen wat nog echt monumentaal is en wat misschien zijn waarde, verhaal of zelfs identiteit verloren heeft. Ondanks een zorgvuldig vergunningsbeleid kan het gebeuren dat een rijksmonument in een dusdanige staat komt te verkeren dat de waarde in het geding komt. Vaak komt dat door gebeurtenissen waar bewoners of beheerders geen grip op hebben. Een brand kan er bijvoorbeeld toe leiden dat het rijksmonument zijn waarde verliest. Of een overstroming beschadigt het rijksmonument zodanig dat het unieke van het monument verloren gaat. Er zijn dus redenen om na te denken over de status van het rijksmonument. Afvoeren kan dan een van de oplossingen zijn.

Wanneer rijksmonumenten afvoeren?

Een rijksmonument krijgt niet zomaar die status; het gaat hier vaak om gebouwen en objecten die iets wezenlijks vertellen over onze geschiedenis, van cultuurhistorisch belang zijn of een unieke verschijning vormen. Maar tijden veranderen. Gebouwen verliezen soms hun bijzondere karakter, raken beschadigd of gaan zo grondig op de schop dat hun oorspronkelijke waarde verdwijnt. Zelfs onder een traject waarbij vergunningen verleend zijn, kan het voorkomen dat een gebouw zijn waarde verliest. In het verleden zijn bijvoorbeeld tijdens verbouwingen panden plotseling ingestort of werden bijzondere onderdelen, zoals tegels of schouwonderdelen, vervreemd.

Op zulke momenten vragen de betrokken medewerkers van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) zich namens de minister af: is datgene wat het gebouw of object een rijksmonument maakt nog aanwezig, en vertegenwoordigt het nog steeds de waarde als rijksmonument? Het zal duidelijk zijn dat als een beschermd object, bijvoorbeeld een grafzerk, verdwenen is, er niets meer te beschermen valt. Maar het wordt ingewikkelder wanneer bijvoorbeeld een boerderij afbrandt, waarbij na onderzoek blijkt dat de dragende balken en historische muurdelen zijn verbrand of zodanig beschadigd dat alleen nieuwbouw resteert. De overwegingen die dan gemaakt worden, kunnen ertoe leiden dat het rijksmonument afgevoerd wordt.

In een kennisbankartikel over dit onderwerp worden een aantal voorbeelden van afgevoerde monumenten uitgewerkt.

Twee wegen voor afvoeren

Wanneer uit onderzoek naar voren komt dat het advies luidt dat het rijksmonument afgevoerd kan worden, dan zijn er twee wegen die de RCE kan nemen:

Reguliere procedure

Deze procedure is bedoeld voor de relatief “eenvoudige gevallen” waarbij de monumentale waarde eigenlijk al verdwenen is of het hele object is verdwenen. Denk aan een pand dat zwaar beschadigd is geraakt door brand, of is aangepast op een manier die de historische waarde teniet heeft gedaan. Eigenaren en andere betrokkenen krijgen wel de kans om hun zegje te doen, maar het proces verloopt vlotter.

Uitgebreide procedure

Dit is de procedure die geldt voor monumenten waarvan de waarde wel is aangetast maar niet helemaal verdwenen. Een object kan bijvoorbeeld ook verplaatst zijn, met de gedachte het beter te beschermen. Hier komt de hele machinerie van de publieke inspraak op gang. De RCE publiceert namens de minister het voornemen tot afvoer in de Staatscourant en de stukken liggen zes weken ter inzage. Iedereen kan een mening insturen, van buurtbewoners tot lokale ambtenaren. De minister betrekt alles; adviezen van de gemeente, meningen van belanghebbenden, feedback van erfgoedverenigingen, voordat het besluit definitief wordt genomen. Dat kan enige tijd in beslag nemen: zo’n proces duurt gemiddeld zes maanden.

Waarom die zorgvuldigheid?

Waarom al die zorgvuldigheid? Omdat elk rijksmonument dat wordt afgevoerd ook een deel van het verhaal van Nederland raakt. Afvoeren is niet alleen een administratieve handeling; het betekent dat een stukje cultuurhistorie officieel wordt losgelaten. De betekenis van een rijksmonument komt niet vanzelf terug, en de aanwijzing kan niet zomaar opnieuw worden gedaan. Zorgvuldigheid is dus op zijn plaats.

In sommige casussen, zoals bij molens, spelen complexe processen en vaak ook emoties mee. Een compleet afgebrande molen blijft soms toch een rijksmonument, mede vanwege de landschappelijke en stedenbouwkundige waarde die zo’n molen heeft.

Zoekopdracht – tabel

Deze zoekopdracht toont gegevens over afgevoerde rijksmonumenten in Nederland. Het resultaat bevat, waar beschikbaar:

• Rijksmonumentnummer – uniek identificatienummer.
• Datum van inschrijving – datum van opname in het Monumentenregister.
• Afvoerdatum – datum waarop het monument is afgevoerd.
• Naam – naam van het monument.
• Woonplaats – locatie van het monument.
• Omschrijving – korte beschrijving.
• Functies – oorspronkelijke functie(s) van het monument, zoals kerk of school.

De gegevens komen uit de CHO-Kennisdataset van de RCE, waarin alle rijksmonumenten zijn opgenomen.

Tijdlijn van afgevoerde rijksmonumenten

Onderstaande visualisatie laat zien hoeveel rijksmonumenten per jaar zijn afgevoerd. Elke staaf geeft het aantal afvoeringen in dat jaar weer. Zo wordt zichtbaar in welke perioden relatief veel of juist weinig rijksmonumenten hun status verloren. Deze telling is gebaseerd op de registratiedatum van de statuswijziging in het Monumentenregister.